بر بال اندیشه: یا علی مدد

آیا متولی تحقیقات کشاورزی منشاء دودیست که به چشم کشاورزان می رود؟

در تاریخ 14 دیماه 1395، در سایت الف، مقاله ای با عنوان " دود ناکارآمدی نهاد متولی تحقیقات کشاورزی در چشم کشاورزان"، منتشر شد. بخشی از این مقاله به پایین بودن عملکرد پسته در ایران نسبت به آمریکا پرداخته و علت آن را بخش تحقیقات معرفی کرده بود. پژوهشکده پسته به عنوان زیر مجموعه ای از موسسه تحقیقات علوم باغبانی از سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به عنوان متولی تحقیقات پسته کشور، برای روشن شدن موضوع، مطالب زیر را ارایه می نماید.

     در یک بررسی میدانی در استان کرمان، دانش کشاورزان پسته کار در سه حوزه مدیریت آبیاری، مبارزه با آفات و مدیریت تغذیه سنجش و نمره داده شد. نتایج نشان داد که متوسط نمره پسته کاران بالاتر از 10 (از 20 نمره) می باشد. این در حالی است که پراکنش نمره از صفر تا 20 بود. بررسی آماری نشان داد که کشاورزانی که به نوعی با مروجین و محققین کشاورزی در ارتباط هستند دارای نمره بسیار بالاتری می باشند. البته این بدان مفهوم نیست که تمام دانش نزد پسته کاران، تولید محققین داخلی می باشد اما نشان می دهد که سهم قابل توجه ای از این دانش، تولید محققین کشاورزی داخلی بوده و توسط مروجین دولتی منتقل شده است. برای اثبات این ادعا می توان بهیک تحقیق بین المللی اشاره کرد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که ایران در تولید علم پسته در مقام اول جهانی با حدود 29 درصد می باشد و کشورهای آمریکا، ترکیه، اسپانیا و ایتالیا در رده های بعدی قرار دارند. همچنین بر اساس همین مطالعه، پژوهشکده پسته سازمان تات در بین همه مراکز علمی و تحقیقات دنیا در مقام دوم پس از دانشگاه دیویس آمریکا با حدود 9 درصد از تولید جهانی علم پسته قرار دارد و دانشگاه های تهران، ولیعصر رفسنجان و دانشگاه آزاد اسلامی در مراحل بعدی قرار دارند.  

     در مرحله دیگری از پژوهش فوق، تاثیر دانش کشاورزان بر عملکرد محصول پسته اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که نمره کشاورزان درخصوص مدیریت آبیاری هیچ تاثیری بر بهره وری آب و بهره وری زمین نداشته است. این در حالی است که درخصوص مدیریت تغذیه و مبارزه با آفات این مسئله متفاوت است. به طوری که، افزایش یک نمره به دانش کشاورزان در خصوص زمان مبارزه با آفات (پسیل پسته)، مقدار سم مصرف شده در هکتار را نیم لیتر کاهش می دهد. این مسئله بدون تاثیر بر عملکرد در هکتار محصول می باشد. همچنین، افزایش یک نمره به دانش کشاورزان در خصوص زمان تغذیه باغات پسته، عملکرد در هکتار محصول را به میزان 21 کیلوگرم افزایش می دهد.

    نتایج مطالعه فوق نشان می دهد که متولی تحقیقات، آموزش و ترویج، کار خود را در حد نسبتا مناسبی انجام داده اما در بخش مدیریت آبیاری و آفات این دانش تاثیر چندانی بر عملکرد پسته نداشته است. در حالی که در خصوص مدیریت تغذیه باعث افزایش عملکرد شده است. علل عدم تاثیر گذاری دانش کشاورزان در بخش مدیریت آبیاری و مبارزه با آفات را می توان به شرح ذیل بیان کرد:

الف- خرده مالک بودن کشاورزان

     بر اساس مطالعات انجام شده، میانگین سطح زیر کشت پسته کاران کمتر از 2 هکتار می باشد. با توجه به آمار رسمی کشور، میانگین عملکرد در هکتار باغات پسته حدود 500 کیلوگرم می باشد. اگر قیمت متوسط هر کیلوگرم پسته را 25000 تومان در نظر بگیریم درآمد ناخالص سالانه متوسط یک پسته کار با 2 هکتار باغ، 25 میلیون تومان می باشد. از این مقدار، حداقل 50 درصد آن، صرف هزینه های جاری باغ می گردد. باقیمانده درآمد در حدود 12 میلیون تومان می باشد که تنها می تواند بخشی از هزینه های زندگی کشاورز را تامین نماید. به عبارت دیگر، کشاورزان ما نه تنها پولی برای سرمایه گذاری و بهبود تکنولوژی تولید و افزایش عملکرد در هکتار را ندارند بلکه بدهکار نیز می باشند. این در حالی است که سیستم تولید پسته در آمریکا که نویسنده بدان اشاره کرده اند، عمده مالکی می باشد و بودجه های هنگفتی صرف تحقیقات، آموزش و ترویج در زمینه های مختلف مورد نیاز محصول پسته می گردد. به عبارت دیگر، پسته کار آمریکایی به علت برخورداری از صرفه های حاصل از باغات بزرگ، درآمد کافی برای سرمایه گذاری جهت افزایش عملکرد را دارد. حال سئوال این است که آیا مقصر خرده مالک بودن پسته کاران ایران و تبعات ناشی از آن، متولی تحقیقات است؟  

ب- تنظیم نبودن نسبت آب به زمین در باغات پسته در ایران

میزان مصرف آب در باغات پسته بارور آمریکا 12000 متر مکعب در هکتار در سال است. مقدار آب مصرف شده مذکور در سیستم های آبیاری تحت فشار است. این در حالی می باشد که مقدار مصرف آب باغ های پسته در ایران به طور متوسط برابر با 7500 متر مکعب در هکتار در سال بوده و در سیستم غرقابی صورت می گیرد. علاوه بر این، بیشتر این آبهای مصرفی دارای کیفیت بسیار پایین می باشند در حالیکه آب مصرفی در باغات پسته آمریکا دارای کیفیت مناسبی هستند. مقایسه مقدار آب مصرفی در ایالات متحده و ایران نشان می دهد که باغات پسته آمریکا 6/1 برابر باغات پسته در ایران آب دریافت می کنند. حال اگر کیفیت آب های مصرفی در آمریکا و سیستم های آبیاری متفاوت استفاده شده در دو کشور را در نظر بگیریم، می توان دید که عملکرد متفاوت دو کشور بسیار ناچیز خواهد شد. به عبارت دیگر عملکردهای اسمی ارائه شده، از نظر واقعی و بر واحد نهاده کمیاب، یعنی آب آنچنان معنی دار نیستند و عملکرد واقعی در دو کشور آنچنان تفاوت معنی داری ندارد. حال سوال این است که چرا اولا، مقدار آب مصرف شده در هکتار در ایران پایین است؟ ثانیا، چرا سیستم آبیاری غرقابی مورد استفاده قرار می گیرد؟

      با توجه به محدودیت منابع آب، و برای رسیدن به میزان مطلوب آب مصرف شده در باغات پسته آمریکا (12000 متر مکعب در هکتار در سیستم تحت فشار) که در ایران به دلیل استفاده از سیستم غرقابی مقدار بهینه آب مصرفی از این میزان نیز بیشتر می باشد، بایستی حداقل 40 درصد از باغات پسته حذف شوند تا بتوانیم به شرایط آمریکا نزدیک شویم. این در حال است که در صورت کاهش سطح باغات یک چاه، مجوز بهره برداری آّب آن چاه طبق قانون کاهش می یابد و در نتیجه کشاورزان علی رغم علم به این موضوع بر حفظ باغات پسته نامناسب و کم بازده اصرار دارند. این مساله در نهایت به کاهش عملکرد منجر شده است.  حال سئوال این است که متولی تحقیقات در کجای این معادله چند مجهولی پیچیده قرار دارد؟

ج- عدم تضمین مالکیت باغات پسته

گزارش اداره منابع طبیعی نشان می دهد که بیش از 50 درصد از باغات پسته در دو شهرستان اصلی تولید کننده پسته در استان کرمان فاقد سند هستند. اراضی این باغات پسته با درختان با سن بالا که در سال های گذشته بدون اعتراض دولت توسط کشاورزان تصرف شده است، الان از نظر قانونی تصرفی بوده و امکان دادن سند برای آن ها وجود ندارد. حال فرض کنید که دانش لازم برای افزایش بهره وری آب و زمین توسط متولی تحقیقات ایجاد شده و در کنار دروازه باغ آماده ورود به باغ باشد. برای استفاده از این تکنولوژی که نیاز به سرمایه گذاری است، کشاورز نیاز به انگیزه و توانایی مالی کافی دارد. صاحب باغ بدون سند و با آینده نا معلوم با چه انگیزه ای در باغ خود سرمایه گذاری کند؟ چنانچه در بالا اشاره شده سیستم خرده مالکی، باعث شده است تا کشاورزان سرمایه لازم را نداشته و نیاز به دریافت وام داشته باشند. در حالی که برای دریافت وام بایستی باغ، سند دار باشد. حال سئوال این است، آیا مقصر دود ناشی از عدم سند دار بودن باغات پسته کشور نیز متولی تحقیقات است؟

د-  بازار آشفته نهاده های کشاورزی به ویژه سم

چنان چه در ابتدا گفته شد، دانش مدیریت مبارزه با آفات باعث افزایش بهره وری استفاده از سم شده است اما بر عملکرد در هکتار باغات پسته موثر نیست. هر چند که این مساله خود یک نکته مثبت بوده و بر کاهش هزینه تولید اثر گذار است و تاثیرات منفی زیست محیطی را کاهش می دهد اما تاثیری بر عملکرد پسته ندارد. علت نیز این می باشد که افراد با دانش پایین نیز با استفاده بیشتر و نادرست سم توانسته اند به هر نحوی شده است مانع از تاثیر منفی آفات بر عملکرد باغات پسته خود شوند. این که امکان ورود و تولید و توزیع سم در کشور با هر کیفیتی وجود دارد، آیا مقصر آن متولی تحقیقات است؟ این که کشاورزان برای استفاده از هر نوع سم، به هر میزان و در هر زمان، محدودیتی ندارند، مقصر کیست؟ آیا دودی که از این آشفته بازار، نه تنها به چشم کشاورزان بلکه به چشم همه مردمی که در این محیط زیست می کنند می رود، باز هم به متولی تحقیقات بر می گردد؟

ه- نتیجه گیری     

چنان چه مشخص شد، اوضاع بسیار پیچیده تر از آنچه می باشد که نویسنده محترم مقاله " دود ناکارآمدی نهاد متولی تحقیقات کشاورزی در چشم کشاورزان" تصور کرده است. توصیه می شود تا کمی انصاف در بیان مشکلات به خرج داده و تمام مشکلات ساختاری و تاریخی کشاورزی ایران را متوجه یک دستگاه خاص ننمایند. مخصوصا سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و به طور ویژه پژوهشکده پسته که تنها مسئولیت تولید اولین حلقه از حلقه های مورد نیاز پیشرفت صنعت پسته ایران (دانش) را برعهده دارد. در حالی که حلقه های توانایی و تمایل برای این پیشرفت متوجه سایر دستگاه ها می باشد. به عبارت دیگر، قرار دادن دانش در دستان کسی که انگیزه و توانایی استفاده از آن را ندارد، تاثیر چندانی نخواهد داشت. امید است که نگارش آن مقاله انتقادی و این پاسخ زمینه ای باشد برای تضارب آرا و اندیشه های متفاوت در خصوص مشکلات بخش کشاورزی و نتیجه آن در آینده به نفع همه ذینفعان این بخش خصوصا کشاورزان عزیز باشد. ان شاالله.

کلمات کلیدی :